Kino Jana Švankmajera to efekt twórczego łączenia awangardy z różnymi wątkami kulturowej tradycji. Pierworodnym źródłem inspiracji Švankmajera był czeski teatr lalkowy. O związku jego twórczości filmowej z konwencjami teatru świadczą pierwsze filmy: debiut z 1964 roku Ostatni fortel pana Szwarcwalda i pana Edgara oraz dwa lata późniejszy Trumiarnia. Już na początku twórczości filmowej pojawiły się charakterystyczne, indywidualne rysy artystyczne takie jak łączenie animacji z grą aktorską i dynamiczny montaż. Z repertuaru teatru pochodzą również mitologiczne tematy Don Juana oraz Lekcji Fausta. Wielokrotnie podkreślany jest związek artysty z surrealizmem, który wywodzi się bezpośrednio z linii historycznej i fascynacji Švankmajera epoką Rudolfa II. Punktem wyjścia dla plastycznej inspiracji w filmach jest manieryzm Giuseppe Arcimboldo, malarza na dworze Rudolfa II (widoczny np. w filmie Możliwości dialogu).

        Fundamentalny temat jego twórczości stanowi świat dziecięcych doznań psychicznych. Pierwszym filmem, w którym przedstawił świat dziecięcej wyobraźni, snu, absurdu i surrealistycznego humoru była adaptacja poematu Jabberwocky (1971) Lewisa Carrolla, kontynuacją wątku był film Do piwnicy z 1983 roku. Oba filmy były wstępem do adaptacji „Alicji w krainie czarów” Carrolla – Coś z Alicji, której głównym założeniem było oddanie fantasmagorycznej atmosfery powieści. Kręcił również adaptacje innych twórców: według Allana Edgara Poe Zagładę domu Usherów oraz Studnię i wahadło, na podstawie Horacego Walpole'a zrobił Zamek w Otranto.

        W filmach Švankmajera przejawia się również obsesja jedzenia wyniesiona z dzieciństwa np. w krótkometrażowym filmie Jedzenie z 1992 roku. Kolejnym, często poruszanym tematem jest zagadnienie strachu. Syntezą niemal wszystkich tematów jest Otesánek z 2000 roku. Švankmajer często skłania się w stronę makabry, co tłumaczy uwarunkowaniem rzeczywistością: „Sama cywilizacja jest unoszona negatywnymi emocjami, przede wszystkim agresją. (...) ujawniają się negatywne cechy i emocje, zaczyna dominować egoizm i dochodzi do rozkładu pozytywnych mitów. W mojej twórczości chodzi o klasyczną, heglowską negację negacji i nie jest ona przejawem jakiegoś negatywizmu”.

Biografia

        Jan Švankmajer urodził się w Pradze w 1934 roku. Wykształcenie artysty – studia na wydziale Sztuki Stosowanej, następnie w Wyższej Szkole Sztuk Dekoracyjnych i wydziale lalkarstwa Akademii Sztuk Pięknych (DAMU) – umożliwiło mu zanurzenie się w rodzimym nurcie stylistyki teatralnej i założenie własnego Teatru Masek, w którym pracował jako scenograf i reżyser. W 1970 roku dołączył do grupy czeskich surrealistów.

        Europejską sławą zaczął cieszyć się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Po ukazaniu się filmu Dziennik Leonarda został skazany na artystyczne milczenie (1972 – 1979). W tym czasie powrócił do prac plastycznych oraz autorskich książek, tworzonych w kilku zaledwie egzemplarzach. Przez całe życie zajmował się ceramiką, tworzeniem kolaży i eksperymentami taktylnymi. Jego żoną była Eva Švankmajerová, malarka i pisarka, również należąca do grupy praskich surrealistów.

        W 1975 opublikował esej Przyszłość należy do maszyn masturbacyjnych we francuskiej antologii Vincenta Bounoure'a La civilisation surrealiste, którego założenia rozwinął w nakręconym dwadzieścia lat później filmie Spiskowcy rozkoszy. Wraz z żoną zakupili podupadły zamek w Hornim Stankovie, niedaleko niemieckiej granicy, gdzie urządzili własny surrealistyczny Kunstkammer – komorę sztuki. Jedynym filmem jawnie politycznym jest nakręcony w 1990 roku Śmierć stalinizmu w Czechach. Nakręcił również teledyski, za które otrzymał liczne nagrody.

         Opracowała Katarzyna Biegiesz.

Filmografia

Scenariusz:
2005: Szaleni (Šílení)

2000: Mały Otik (Otesánek)

1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)

1994: Faust

1992: Jídlo

1990: Konec stalinismu v Čechách

1989: Ciemność, światło, ciemność (Tma/Světlo/Tma)

1989: Flora

1989: Meat Love

1988: Męskie gry (Mužné hry)

1988: Coś z Alicji (Něco z Alenky)

1988: Another Kind of Love

1983: Do piwnicy (Do pivnice)

1983: Wahadło, studnia i nadzieja (Kyvadlo, jáma a naděje)

1982: Wymiar dialogu (Možnosti dialogu)

1981: Zánik domu Usherů

1977: Otrantský zámek

1972: Leonardův denik

1971: Žvahlav aneb Šatičky Slaměného Huberta

1970: Don Šajn

1970: Kaplica czaszek (Kostnice)

1969: Cichy tydzień w domu (Tichý týden v domě)

1968: Ogród (Zahrada)

1968: Picknick mit Weissmann

1968: Mieszkanie (Byt)

1967: Historia natury (Historia Naturae, Suita)

1966: Et Cetera

1966: Trumniarnia (Rakvičkárna)

1965: Hra s kameny

1965: Johann Sebastian Bach: Fantasia G-moll

1964: Poslední trik pana Schwarcewalldea a pana Edgara

Reżyser:
2005: Szaleni (Šílení)

2000: Mały Otik (Otesánek)

1996: Spiskowcy rozkoszy (Spiklenci slasti)

1994: Faust

1992: Jídlo

1990: Konec stalinismu v Čechách

1989: Ciemność, światło, ciemność (Tma/Svetlo/Tma)

1989: Meat Love

1989: Flora

1989: Animated Self-Portraits

1988: Męskie gry (Muzné hry)

1988: Another Kind of Love

1988: Coś z Alicji (Něco z Alenky)

1983: Wahadło, studnia i nadzieja (Kyvadlo, jáma a naděje)

1983: Do piwnicy (Do pivnice)

1982: Wymiar dialogu (Moznosti dialogu)

1981: Zánik domu Usheru

1977: Otrantský zámek

1972: Leonarduv denik

1971: Zvahlav aneb Saticky Slameného Huberta

1970: Kaplica czaszek (Kostnice)

1970: Don Šajn

1969: Cichy tydzień w domu (Tichý týden v domě)

1968: Mieszkanie (Byt)

1968: Picknick mit Weissmann

1968: Ogród (Zahrada)

1967: Historia natury (Historia Naturae, Suita)

1966: Et Cetera

1966: Trumniarnia (Rakvičkárna)

1965: Hra s kameny

1965: Johann Sebastian Bach: Fantasia G-moll

1964: Poslední trik pana Schwarcewalldea a pana Edgara